Η κύλιξ του Αρκεσίλα από το Vulci Ετρουρίας. Μέσα 6ου αι. π.Χ. Bibliothèque Nationale, Παρίσι.
Η «κύλιξ (=κούπα) του Αρκεσίλα» είναι ένα από τα πιο αινιγματικά ζωγραφισμένα αγγεία που μας κληροδότησε η αρχαιότητα.
Πέρα από την ταυτότητα του Αρκεσίλα (πλούσιου βασιλιά της Κυρήνης) και την ιδιότητα του επιφορτισμένου με τη φύλαξή του αποθηκευμένου προϊόντος («φύλακος»), σχεδόν όλα τα υπόλοιπα στοιχεία της παράστασης είναι εντόνως αμφισβητούμενα. Η σκηνή διαδραματίζεται άραγε στο κατάστρωμα καραβιού, στην προκυμαία ή στην αυλή της βασιλικής αποθήκης; ΣΟΦΟΡΤΟΣ λέγεται αυτός που ελέγχει αν το φορτίο είναι ίσο με το ζύγι του («(ἰ)σόφορτος») ή αυτός που το σώζει/συντηρεί («σώφορτος»); Το προϊόν που ζυγίζεται και αποθηκεύεται είναι άραγε το φαρμακευτικό φυτό σίλφιον, που ευδοκιμούσε μόνο στην Κυρήνη και εξαγόταν μονοπωλιακά σε όλη την Μεσόγειο, ή λευκό μαλλί προβάτων; Η λέξη ΙΡΜΟΦΟΡΟΣ αποδίδει επάγγελμα («[φο]ρμοφόρος» =
«αχθοφόρος») ή κύριο όνομα; Η λέξη ΣΛΙΦΟΜΑΧΟΣ αναφέρεται στον τελευταίο άνδρα της παράστασης ή σ’ αυτό που δείχνει; αν αναφέρεται στον ίδιον, είναι κύριο όνομα ή δηλωτικό επαγγέλματος; Κι αν αναφέρεται σ’ αυτό που δείχνει, πρόκειται για τη ζυγαριά ή για το πουλί που βρίσκεται πιο ψηλά στην κατεύθυνση του δείχτη του; Η λέξη ΟΡΥΞΟ αντιστοιχεί σε προτροπή («ὄρυξον!»), σε ανθρωπωνύμιο (Ὄρυξος), είναι δηλωτικό δραστηριότητας (=«σκαφτιάς») ή μήπως κάτι άλλο που ακόμη μας διαφεύγει; Η μυστηριώδης λέξη ΜΑΕΝ προέρχεται από το «μάσσω» (=συγκεντρώνω) και υποδηλώνει το ήδη αποθηκευμένο προϊόν ή είναι ξένη (λυβική;), αγνώστου νοήματος; Τα ζώα που «γαρνίρουν» την παράσταση (τέσσερα πουλιά, μία σαύρα, ένας μπαμπουίνος και μία τσίτα) αποτελούν τυχαία διακοσμητικά στοιχεία ή και τη νοηματοδοτούν;
Κατά την πρόταση που αναπτύσσεται εδώ:
Η παράσταση δείχνει τον «βασιλέα» της Κυρήνης Αρκεσίλα να επιβλέπει και να καταμετρά την πλούσια σοδιά του σιλφίου με τη βοήθεια φορτοεκφορτωτών, συσκευαστών και ζυγιστών. Όλα όμως γύρω του προμηνύουν τον επερχόμενο θάνατό του: ο «σλιφομάχος», πουλί που τσιμπολογάει το σίλφιο, ο πελαργός (που συχνάζει στις επιθανάτιες παραστάσεις), η σαύρα πίσω από τη ράχη του, η τσίτα (ζώο που απαντάται σε αιγυπτιακές νεκρικές παραστάσεις) και ο μπαμπουίνος (παραδοσιακός μάρτυρας της ψυχοστασίας). Το ζύγισμα του εμπορεύματος μεταλλάσσεται έτσι σε ζύγισμα της μοίρας του Αρκεσίλα. Η «ΟΡΥΞΩ» είναι το πουλί «όρυξ» που τρέφεται από τον βολβό του σίλφίου, το όνομά του όμως παραπέμπει ταυτόχρονα στη μοιραία σύζυγο του Αρκεσίλα Ερυξώ.
Τι λέει με δυο λόγια ο αγγειογράφος: «όλα τα πλούτη είναι μάταια –τι κατάλαβε ο βασιλιάς Αρκεσίλας, που τα σώρευε με τόση φροντίδα στ’ αμπάρια του; Άσε, λοιπόν, την έγνοια τους κι απόλαυσε το κρασάκι σου από τούτην εδώ την όμορφη κούπα!»
Βαγγέλης Πανταζής/ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ
